कोणार्क के सूर्य मंदिर के पश्चात सर्वाधिक प्रसिद्ध मोढेरा का सूर्य मंदिर गुजरात में मंदिर शिल्पकला का उत्कृष्ट उदाहरण है। 11 सती ई. से निर्मित यह मंदिर पाटन शहर से 30 किलोमीटर दूरी पर रूपेन की सहायक नदी पुष्पावती के बांंए टत पर मेहसाणा जिले के बेचराजी तालुका में स्थित है।
पूर्व की ओर उन्मुख उत्कृष्ट जगती पर निर्मित यह मंदिर सोलंकी नरेश भीमदेव 1022- 1063 ई. के शासनकाल में बना है। इस स्थल का उल्लेख स्कंद पुराण में भास्कर क्षेत्र के नाम से हुआ है, यह मंदिर तीन पृथक घटकों का संमिश्रण है। अर्थात प्रदक्षिणा पथ युक्त गर्भगृह, गूढमंडप तथा तोरण द्वार युक्त सभा मंडप या नृत्य मंडप, तोरण के सामने 175 * 120 फुट का वर्गाकार बहुसंख्यक लघु मंदिरों से अलंकृत एक आंंयतांंकार कुंड है । जिससे स्थानिय स्तर पर रामकुंड नाम से जाना जाता है। कुंड में उतरने के लिए चारों दिशाओं से सीढ़ियां बनी है कुंड में लगभग 108 छोटे मंदिर है जो विभिन्न देवी-देवताओं जैसे गणेश, शेषशायी विष्णु, नटराज तथा शीतला माता की प्रतिमा से अलंकृत है ।
गर्भगृह का निर्माण तोरणचाप से सजे लंबे लालित्यपूर्ण स्तंंभो से किया गया है गर्भगृह की बाह्य दीवारें प्रकोष्ठ के अंदर द्वादश आदित्ययो, अस्टदिकपाल के फलक, गौरी के विभिन्न रूपों, नृृृृत्यरत अप्सराओं, वादको इत्यादि से आच्छादित है।
स्तंभयुक्त अष्टकोणीय सभा मंडप के प्रवेश के ऊपरी भाग पर प्रतिमाओं का अंकन है बाह्य दीवारें पर देवताओं के विभिन्न रूपों का अत्यंत उत्कृष्ट अलंकरण है, वहीं आंतरिक दीवारों पर रामायण और महाभारत की घटनाओं का चित्रण है।
सभा मंडप के सन्मुख गूढमंडप वह गर्भगृह है। जहां भगवान सूर्य की 12 ( बारह ) प्रतिमाओं का अंकन है गूढमंडप वह गर्भगृह के मध्य अंतराल है गर्भगृह में कोई प्रतिमा स्थापित नहीं है, ब्रह्मा, शेषशायी विष्णु के विभिन्न अवतार जैसे वराह, त्रिविक्रम, नरसिंह, उमा-महेश्वर, नृृृृत्यरत गणेश एवं दुर्गा की प्रतिमाओं का अंकन किया गया है। मंदिर की बाहरी दीवारों पर विभिन्न देवी-देवताओं की प्रतिमाओं के अतिरिक्त प्रधान दिशाओं पर अस्टदिकपाल की प्रतिमाएं, नृृृृत्यरत अप्सराएं, वाद्य यंत्र बजाते वादक तथा गंधर्व प्रतिमाओं का अंकन है।
કોણાર્કના સૂર્ય મંદિર પછી સૌથી પ્રખ્યાત મોઢેરાનું સૂર્ય મંદિર, ગુજરાતમાં મંદિર સ્થાપત્યનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. 11 સદીમાં બનેલ, આ મંદિર મહેસાણા જિલ્લાના બેચરાજી તાલુકામાં, પાટણ શહેરથી 30 કિલોમીટર દૂર, રૂપેનની એક સહાયક પુષ્પાવતી નદીના ડાબા કાંઠે સ્થિત છે.
પૂર્વ તરફના ઉત્તમ જગતી પર બનેલું આ મંદિર સોલંકી નરેશ ભીમદેવના શાસન દરમિયાન બનાવવામાં આવ્યું હતું ઇ.સ 1022-1063. આ સ્થાન સ્કંદ પુરાણમાં ભાસ્કર ક્ષેત્ર તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યું છે, આ મંદિર ત્રણ અલગ અલગ ઘટકોનું મિશ્રણ છે. એટલે કે, પ્રદક્ષિણા પથ, સભા મંડપ અથવા પુરાણ દરવાજાઓ સાથે નૃત્ય મંડપ, અને તોરણની સામે 175 * 120 ફીટનો મંડપ ધરાવતો એક ગર્ભગૃહ, લઘુચિત્ર મંદિરોથી સજ્જ એક આભૂષણ પૂલ છે. જેને સ્થાનિક રીતે રામકુંડ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. કુંડમાં ઉતરવાની ચારે દિશાઓથી સીડી છે ત્યાં કુંડમાં લગભગ 108 નાના મંદિરો છે જે ગણેશ, શેષેય વિષ્ણુ, નટરાજા અને શીતલ માતા જેવા વિવિધ દેવી-દેવતાઓની મૂર્તિઓથી શણગારવામાં આવ્યા છે.
ગર્ભગૃહ તોરણોથી શણગારેલા લાંબા મનોહર સ્તંભોથી બાંધવામાં આવ્યું છે, ગર્ભાશયની બાહ્ય દિવાલો દ્વાદશ આદિત્યો, અસ્તાદિપલ ફલક, કોષની અંદર ગૌરીના વિવિધ સ્વરૂપો, નૃત્યરત અપ્સરાઓ, ઉસ્તાદરો વગેરેથી અકાયેલ છે.
થાંભલાવાળા અષ્ટકોષ વિધાનસભા મંડપના પ્રવેશદ્વારની ઉપરના ભાગમાં મૂર્તિઓનું નિશાન છે, બાહ્ય દિવાલો પર દેવતાઓના વિવિધ સ્વરૂપોની ખૂબ જ સુંદર શણગાર છે, જ્યારે આંતરિક દિવાલો પર રામાયણ અને મહાભારતની ઘટનાઓનું નિરૂપણ છે.
ગર્ભગૃહની સામે સભાખંડનું ગર્ભગૃહ છે. જ્યાં ભગવાન સૂર્યની 12 (બાર) મૂર્તિઓ છે, સભાખંડ એ ગર્ભગૃહની વચ્ચેનો અંતર છે, ગર્ભગૃહમાં કોઈ પ્રતિમા સ્થાપિત નથી, વરાહ, ત્રિવિક્રમ, નરસિંહ, ઉમા-મહેશ્વર, ગણેશ અને દુર્ગાના નર્તકો જેવા વિષ્ણુના વિવિધ અવતારો શેષશાયી છે. ક્રમાંકિત થયેલ છે. મંદિરની બાહ્ય દિવાલો પર વિવિધ દેવી-દેવતાઓની મૂર્તિઓ ઉપરાંત અસ્થડિકપલાની મૂર્તિઓ, નૃત્ય પર અપ્સરાઓ, વગાડનારા નર્તકો, વાદ્યકારો અને ગંધર્વ મૂર્તિઓ છે.
No comments:
Post a Comment